بازار ساوه

مجموعه تاریخی بازار ساوه مربوط به دوره
صفوی است و در شهرستان ساوه قرار دارد،
امتداد این بنا از شمال به خیابان امام
خمینی و از جنوب در میدان انقلاب واقع
شده است. این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۷۸ با
شمارهٔ ثبت ۲۵۲۶ به‌عنوان یکی از آثار
ملی ایران به ثبت رسیده است.

ساوه از شهرهای استان مرکزی و مرکز
شهرستان ساوه، در کشور ایران است. جمعیت
این شهر در سال ۲۰۱۲ برابر با ۲۰۱۸۲۸ نفر
است. ساوه یکی از شهرها و مناطق
باستانی بازمانده از دوره ساسانی است که
در اواخر آن دوره و در اوایل دوره اسلامی
یعنی سال ۲۲ هجری، جزو ایالت جبال یا
کوهستان بوده‌است ساوه از شمال به
شهرستان زرندیه و استان قزوین، از جنوب
به شهرستان تفرش و استان قم، از شرق به
استان تهران و قم و از غرب و جنوب غربی به
استان همدان و شهرستان کمیجان محدود
می‌گردد.[۵]ساوه بر وزن کاوه، از نام
پهلوانی تورانی به نام «ساوه‌شاه»
گرفته شده است
بازار به عنوان یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده ساختار اصلی شهرهای قدیمی همواره مطرح بوده است.

در گذشته بازارها ستون فقرات شهر وعنصر پیوند
دهنده ی عناصر شهری ومحلات آن بوده اند.در عین
اینکه یکی از مسیرهای مهم تردد نیز به شمار می رفته اند
.با تغییر وتحولاتی که در یک قرن اخیر در شهرهای قدیمی
کشورمان حادث گردید
وبا ورود ماشین به صحنه ،آمد وشد در شهر وبا سابقه
تاریخی وذهنی این که اماکن تجاری که از نقطه نظر کالبی
از تکرار یک عنصر در کنار دسترسی اصلی به شکل
بازار تبلور میافت به تدریج نقش خود را به خیابنها بخشید
. حراجیهای عمده در مراکز شهرهای قدیمی تحت
عنوان خیابان کشی نقش بازار به عنوان ستون فقرات شهر
وعنصر پیوند دهندهی عناصر شهری و محلات مخدوش
ساخت چرا که این دخالتها سازمان اجتماعی محلات را
در هم ریخت و روابط اجتماعی وفرهنگی دچار دگرگونی گشت
در این رابطه ضعف پذیرش تاسیسا ت وتجهیزات جدید
در بافت قدیم در تشدید موضوع بی تا ثیر نبوده است.
تغییر بافت اجتماعی اطراف بازارها وجایگزین شدن
مهاجرین به شهرها به جای اهالی بومی محلات از نکات قابل ذکر است.

در نتیجه نکاتي که ذکر آن رفت اکثر بازارهای شهرهای کشورمان
دچار دگرگونیهای عمده وفرسودگی کلبدی وفرسودگی فعالیت گردید
. بازار ساوه از جمله بازارهایی است که کالبد آن دچار دخالت
نگردیده وهر چند خیابان کشیها ی اطراف باعث از هم پاشیدن
آن به عنوان عنصر پیوند دهنده محلات قدیمی گردید،

لیکن دسترسی مناسب سواره به بازار که یکی از نیازهای
امکن تجاری در بازار است وموقعیت مرکزی آن باعث گردید
بازار ساوه دچار فسودگی فعالیت نشده وهمچنان خود
را با تغییر وتحولات اقتصادی واجتماعی وفرهنگی وفق می دهد.

با این حال از نضر کلبدی در خود دچار تغیرات عمده
وفرسودگی گردیده است. ارزش بالی زمین که دلیل
بر زنده بودن بازار است خود باعث تغییرات
عمده و دخل وتصرف در کالبد بازار و اغتشاش در آن گردیده است.

این دخل وتصرف ها در جرزها وسقف واحدهای تجاری
ودر بخشهایی نیز درسقفمحور عبوری بازار اتفاق افتاده است
. شکل اغتشاش سیمای بصری وفرسودگی کالبدی
بازار بهمرورزمانممکن است فرسودگی فعالییت دربازار شود
. لذا بهسازی بازار وچگونگی توسعه آن را در دستور کار قار می دهد

بررسی اجمالی شهر ساوه

جغرافیای طبیعی و سیاسی

ساوه در عرض جغرافیایی 1 و35 وطول جغرافیایی 18 و50 می باشد
وارتفاع آ« از سطح دریا 960 متر است. این شهر در
گوشه شمال غربی جلگه ای به عرض 45 وطول 50 کیلومتر
واقع شده که شیب ملایم
جلگه از شمال غرب به جنوب شرق ادامه میابد .
متوسط بارندگی آن 200 میلی متر در سال است .

تابستان منطقه گرم وباران نسبتا طولانی است
ودر حدود چهار ماه به درازا می کشد
.گرمای این فصل به خصوص با وزش بادهای گرم وخشک
کویری شدت بیشتری نیز می یابد درجهی متوسط حرارت
تابستان در حدود 30 درجه سانتی گراد می باشد .
زمستانها نسبتا سرد واغلب توام با بارندگی است که
گاه با ریزش برف همراه می باشد متوسط دمای شبانه
روز در زمستان 5 درجه ی سانتی گراد است . در تقسیم بندی
آب وهوایی این منطقه در گروه معتدل متمایل به گرم قرار دارد
. شهر ساوه از قدیم الایام در محل عبور خطوت مواصلاتی
مهم کشور که از این شهر عبور می کنند واقع می باشد
. این شهر در 120 کیلومتری جنوب غربی تهران واقع شده
واز توابع استان مرکزی است.

جغرافیای تاریخی.

ساوه یکی از مناطق بسیار قدیمی وباستانی ایران می باشد
ووجود مناطق تپه های باستانی مربوط به ادوار مختلف
قبل از تاریخ . تاریخی واسلامی دلیل این مدعا است گرچه
در نوشته ها وکتب پیش از اسلام اسمی از ساوه برده
نشده ولی وجود آثار در منطقه را نمی توان منکر شد
وعلت آن این است که شهر ساوه را می توان مربوط
به دورهی ساسانیان دانست وپیش از آن در این
منطقه شهری وجود نداشته است.

آنچه مسلم است این شهر پیش از اسلم به وجود
آمده است ودر قرون اولیه اسلامی جزو ری ویا عراق
عجم بوده است وبه وسیلیه ی حکام عرباداره می شده است
واوایل قرن چهارم بوده است که این شهر به دست
حکام ایرانی فتح ورو به رونق و آبادی می گذارد تا
جایی که در قرن ششم بسیار آباد ودارای حمامها و

کاروانسراها ومساجد وکتابخانه ها ی بسیار بزرگی
بوده که در اوایل فرن هفتم بر اثر حمله خانمان بر انداز

قوم وحشی مغول ومقاومتی که اهل شهر در مقابل
آنها نموده اند بکلی ویران ونابود ومردم آن یا قتل عام

یا به نواحی اطراف فرار کرده اند ولی در اواسط
همین قرن است که این شهر دوباره بوسیله ی حاکم
وقت ساوه بنام خواجه ظهیر الدین ودر زمان پسرش
خواجه شمس الدین توسعه می یابد ودر اواخر این
قرن وقرن هشتم است که دوران طلایی خود را می گذراند
. همچنین در قرن هشتم با تجدید ساختمانی سد قره چای
که در حمله ی مغول بکلی ویران شده بود کشاورزی
منطقه احیا می شود وخود باعث رونق اقتصادی شهر میگردد.
مرکز شهر در این زمان حول وحوش مسجد بازار ومیدان است.
با اهمیت یافتن راه شمال جنوب در دوران صفویه و
به علت پایتخت بودن اصفهان شهر پیشرفت بیشتری کرده
و بازار تسعه یافته و قسمتهای جدیدی به آن اضافه گشته
ومیدان انقلاب و مسجد میدان دارای مرکزیت بیشتری شد
. توسعه ی شهر دراین دوره نیز همانند قبل در جهت شمال
وشمال غرب است. در دوره ی قاجاریه میدانهای جدیدی
به شهر اضافه گشت.
در این دوره همراه با ویرانی اقتصاد کشور واستیلای
کشور های استعماری این شهر نیز مانند شهرهای دیگر
از رونق افتاد وجزوشهرهای درحه دوم قرار گرفت .
از طرف دیگر با به کار گیری سیاستهای جدید در
دورهی قاجاریه در امر احداث خیابانهای جدید
وتداوم آن در دوران پهلوی امر احداث خیابانهای
جدید ادامه یافت وچهرهی شهر را دگرگون کرد.

این شهر از اوایل قرن حاضر دارای رشد بطئی بوده
واین امر تا دهه ی 50 ادامه داشته است در
دهه ی پنجاه با احداث شهر صنعتی کاوه در ده کیلومتری
شمال شهر ،شهر نشینی رشد شتابان به خود گرفت
وشهر رو به رشد توسعه کلبدی ،اجتماعی واقتصادی
نهاد که اینک محدوده ای به وسعت 1000 هکتار را شامل می شود.

معرفی بازار

بازار ساوه در حال حاضر در مرکزیت اقتصادی
وتجاری شهر واقع شده و از یک راسته ی اصلی که
به صورت خطی وتقریبا مستقیم می باشد تشکیل شده است .

طول بازار حدود 360 متر می باشد که حدود 60 متر
آن به صورت نوساز ودر اتصال به بازار شکل گرفته است
. محدوده ی بازار به طور کلی توسط سه گره اصلی
(میدان انقلاب- میدان شهدا – میدان امام خمینی)
وسه خیابان مرکزی شهر (خیابان انقلاب – خیابان هلالی
–خیابان امام خمینی) احاطه ومحدود شده است
. با توجه به این که محور اصلی بازار دستخوش
تغییر عمده ای نگردیده وتقریبا دست نخورده باقی مانده است
لذا ورودی شمالی بازار با فاصله ای اندک از
خیابان امام خمینی دارای سابقهی تاریخی بوده
ویکی از دروازه شهر محسوب می شده وحصار
قدیمی شهر از امتداد آن عبور می کرده است
ورودی جنوبی آن از میدان انقلاب نیز که به
مرکزیت عناصر اصلی قدیم شهر منتهی شده
نیز از سابقه ی تاریخی برخوردار می باشد.

عناصر الحاقی به بازار ومتون تاریخی نشان دهنده ی
آن است که قدمت بازار دست کم به دوره ی صفویه می رسد
. راسته ی اصلی بازار دارای هشت گذر می باشد که چهار
محور بازار را قطع می کند و همچنین دارای چها ر کوچه
فرعی نیز می باشد که به همراه گذرهای فوق الذکر
ارتباط بازار ومحلات قدیمی را میسر ساخته است .
احداث خیابانهای انقلاب وهلالی این ارتباط را قطع کرده است
. واقع شدن خیابان انقلاب در نزدیکی و به موازات
بازار باعث ایجاد دسترسی وورودیهای متعدد از
طریق گذر به بازار گردیده است.

عناصر اصلی الحاق به بازار در حال حاضر عبارتند از

1) مسجد بازار

این بنا در یکی از گذرهای میانی بازار ودر شمال
تکیه بازار واقع شده است ومربوط به دوره ی زندیه

می باشد.

2) دالان حاج ملک:

این بنا در جبه ی غربی وسط بازار ودر جنوب یکی از
گذرها نزدیک به تکیه ومسجد بازار واقع شده است .

حجره های شمالی دالان از طریق گذر نیز ارتباط دارند
ودارای دو درب شمالی وجنوبی می باشد این بنا
مربوط به دوره ی قاجاریه است واخیرا توسط میراث فرهنگی مرمت شده است .

3) تیمچه ی نبوی زاده :

این بنا در جبهه ی شرقی بازار ودر حد فاصل ورودی
میدان انقلاب وگذر اول بازار واقع شده است .
به نظر میرسد قدمت این بنا مر بوط به دوره ی
قاجاریه باشد . در حال حاضر به جز حجره های ورودی آن سایر حجره ها متروکه است.

4) مسجد فخریه :

این بنا در یکی از گذرهای غربی بازار ودر جنب
خیابان انقلاب واقع گردیده است. این بنا به
علت قار گیری در محور توسعه خیابان انقلاب
تخریب ودر زمین باقی مانده نمازخانه ومغازه احداث گردیده است .

5) حمام بازار :

این بنا درگذر اول از طرف ورودی جنوبی بازار واقع شده است
.این بنا در حال حاضر کار کرد قدیم خود را دارا می باشد
و به نظر می رسدکه دست کم مربوط به دوره ی قاجاریه باشد .

بازار ساوه در حال حاضر دارای عملکرد وفعا لیتی فراتر
از شهر ساوه ومنطقه ای می باشد کاربریهای واحدهای
تجاری در حد شهر ومناطق روستایی عمل می نماید .تعداد
مغازه در کار بریهای واحد و ازذهام جمعیت در بازار چه
درصبح که بیشتر روستاییان وچه بعد از ظهرها که
اهالی شهر را تشکیل می دهند از دلایل آن است .
وجود تعداد مغازه های پوشاک وطلا و جواهر نیز
موید این امر است. وجود مغازه ها با کاربری
واحد به شکل مشخص وبه عنوان یک راسته د
ر بازار وجود ندارد . احداث خیابان انقلاب
وایجاد دسترسی مناسب سواره به بازار باعث تشدید
فعالیت بازار گردیده است واین خیابان حکم باراند
از برای حمل کالا به بازار ومحل پارک وسایل تقلیه
برای مشتریان را دارا مباشد . از ویژگیهای بازار
در حال حاضر می توان موقعیت مناسب فعالیت
آنوعدم امکان توسعه در محور شمال جنوب به
علت محدود شدن آن توسط خیابان امام خمینی
در شمال ومیدان انقلاب در جنوب وامکان توسعه در جبهه های غربی (کمتر) وشرقی(بیشتر)را نام برد.

تاریخچه و سیر تحول بازار

از سابقه ی تاریخی بازار فعلی اطلاع دقیقی در
دست نیست لیکن بررسی سفر نامه ها و کتب
تاریخی نشان می دهد که دست کم ازقرن چهارم
(هجری قمری) در شهر ساوه بازار وجود داشته است
. مقدسی طی بازدیدی که در سال 357 (هجری قمری) از
ز ساوه داشته است می گوید :ساوه شهر مستحکمی است
وحمامهای خوب دارد و مسجد جامه آن کنار جاده ودور
از بازار واقع است .اگر بپذیریم که منظور مقدسی از
مسجد جامع( قدیم)ساوه باشد با برداشتی تصویری
می توان گفت که جایگاه بازار مکان فعلی آن بوده است.
چرا که مسجد جامه قدیم در کنار باروی شهر ویکی
از ورودیهای شهر واقع شده است .

از طرف دیکر بررسی و کوشهایی که توسط اداره ی
حفاظت آثار باستانی در سال 52 صورت گرفته محدوده
یقدیم شهر را به طور تقریب به قرار زیر تعریف نموده اند
.جنوبا به اراضی مزروعی رود آبان (جنوب مسجد جامع قدیم

)شمالا به میدان ملی یا انقلاب فعلی که در جنوب بازار واقع
شده است .شرقا به تپه ی آسیا آباد شرق جادهی اصفهان )
وغربا به جاده ی معروف به یل آباد (خیابان طالقانی
)لذا می توان دریافت که در روزگاران کهن بازار د
حومهی شمالی شهر (ربض ) واقع بوده است وبا
گسترش شهر به تدریج در محور مرکزی شهر واقع
می گردد و ورودی شمالی بازار به عنوان یکی از
دروازه های شهر مطرح می گردد محدوده ی
باروی شهر واینکه انتهای شمالی بازار
درافواه عمومی اهالی ساوه "سر دروازه " خوانده می شد
ومحدوده ی شمالی شهر بوده است موید این مطلب است
که با توجه به عناصر الحاقی به بازار به نظر می رسد کالبد
بازار فعلی حداقل مربوط به دوران صفویه و بعد از آن باشد.

پس از دوران خانمان بر انداز مغولان شهر در دورهی صفویه
رونق اقتصادی به خود میبیبند وبسیاری از عناصر تجدید
حیات یافته و یا احداث می گردند مانند مسجد میدان (انقلاب ) که
در دوره ی صفویه احداث گردیده و در جنوب میدان ورو بهروی
ورودی در بازار واقع است.

هر چند در قون چهارم وپنجم شهر ساوه دوران طلایی خویش
را میگذرانده و به گفته ی مهلبی در العزیزی ساوه شهر بزرگی است
بر سر راه حجاج خراسان .بازارهای نیکو دارد شهری است
خوش با خانه های نیکو (2) لیکن از آن بازارها که نام برده
شده جز راسته بازار فعلی اثری در دست نیست .

سیر تحول بازار را با توجه به عناصر موجود آن می توان
به طور کلی به مقاطع قبل از دوران صفویه ،قاجاره
ومعاصر تقسیم نمود . در دوران صفویه از وجوند
عناصر الحاقی به بازار اطلاع دقیقی دردست نیست
وتنها می توان گفت که بازار از یک راسته ی اصلی تشکیل گردیده است .

در دوران زندیه ،از عناصر الحاقی به بازار می توان
از مسجد بازار نام برد .در دوران قاجاریه عناصر الحاقی
به بازار عبارتند از دالان ملک ، تیمچه ی نبوی زاده
و آب انبار بازار . در دوران معاصر که خیابان کشیهای
متعدد در شهرها رواج پیدا کرد .شهر ساوه نیز
بی نصیب نماند لیکن استقرار واحداث خیابانها ب
ه گونه ای است که نه تنها کالبد بازار آسیب نمی بیند
بلکه به مسیرهای سواره نیز دسترسی می یابد
.از دههی پنجاه به بعد کالبد بازار دخالتهایی را
در خود می بیند وبه مسیرهای سواره نیز دسترسی می یابد.

در این دوره ابتدا قسمتی از سقفهای نیمه ی شمالی
راسته بازار که دچار فرسودگی شده بودند تخریب
و به جای آن سقفهای مسطح و با آ جر و آهن احداث می گردد
که همزمان واحدهای تجاری همجوار آن نیز نو سازی گردید

.در این دهه کاروانسرای گذ راول بازار عملکرد خود را
از دست داده و ابتدا به تکلیه و سپس به واحدهای
تجاری تبدیل می شود دخل وتصرفهای موردی
در سقف بازار مورد تاکید سازمان حفاظت آثار باستانی قرار می گیرد ادامه می یابد .پس از آن این دخل وتصرف در واحدهای تجاری و آن هم به دلیل وجود ارزش بالای زمین اتفاق می افتد لذا جزرهای قیمی وقطور تخریب و تیغه های نازک جایگزین آن می گردد .با احداث خیابان تهجدی (انقلاب) به موازات بازار و درفاصله کمی از آن رشد وتوسعه کالبدی بازار در امتداد گذرهای ما بین بازار و خیابان اتفاق می افتد و به تدریج واحدهای مسکونی ما بین آنها به واحدهای تجاری تبدیل می گردد .به علت وجود میدان انقلاب در جنوب بازار و خیابان امام خمینی در شمال آن توسعه ی کالبدی بازار در محور اصلی آن محدود گردیده است .در دهه یفعلی آب انبارهای بازار نیز توسط ادازه اوقاف تخریب و در جای آن پاساژ احداث گردیده است.

تعیین محدوده ی مطالعاتی

با توجه به این که بازار ساوه از یک راسته اصلی تشکیل شده و محدوده های شمالی و جنوبی وغربی آن توسط خیابان امام خمینی میدان انقلاب و خیابان انقلاب محدود گردیده و با نظر به اینکه بازار در مرکزیت تجاری شهر واقع شده و فاصل محور بازار و خیابان انقلاب که به موازات آن احداث گردیده و به مرور ایام از مسکونی به تجاری تبدیل شده است تعیین محدوده ی شرقی ،شمالی و جنوبی بازار به وضوح مشخص است .لیکن به علت بعد مسافت با خیابن هلالی و وجود ناحیه ی مسکونی که بین این دون قرار گرفته است ونیز به علت اینکه رشد بازار فقط از این جبهه میسر است و به مرور به محدوده ی بازار افزوده می گکردد وهمچنین به علت احداث خیابانی در محدوده ی مسکونی و نزدیک بازار در آینده نزدیک تعیین محدودهی جهه ی شرقی بازار به صورت مشخص میسر نمی باشد وتنها می توان حدود فرضی آن را جهت مطالعاا ت تفصیلی تعیین کرد و جهت مطالعات کلی می توان محدوده یبین سه خیابن اصلی اطراف بازار را در نظر گرفت

بررسی شبکه های دسترسی (سواره و پیاده )

محدوده ی بازار را سه خیابان اصلی شهر (امام خمینی-انقلاب- هلالی)به صورت مثلثی شکل گردا گرد مجموعه را با سه گره (میدانها یانقلاب –امام خمینی- وشهدا )احاطه کرده اند.خیابانهای فوق دسترسی سواره مجموعه بازار را تامین میکنند وبازار و گذرها وکوچه ها ی اطراف آن محورهای پیاده مجموعه هستند ورودیهای اصلی بازار (شمالی و جنوبی )دارای دسترسی سواره می باشند دسترسی سواره حد فاصل دو ورودی اصلی نیز توسط گذر های شرقی منتهی به خیابان انقلاب تامین می گردد .توازی محور بازار و خیابان انقلاب و نزدیک بودن فاصله ی این دو محور (حدود 50 متر )دسترسی مناسب سواره و پیاده را به بازار تسهیل می نماید.

گذرهای غربی که به کوچه های بافت مسکونی مرتبط میباشد بیشتر دسترسی پیاده ساکنین بافت قدیم را میسر می سازد وبه دلیل کم عرض بودن کوچه ها و بعد مسافت محور بازار خیابان هلالی از این مسیرها به عنوان دسترسی سواره استفاده نمی گردد .سه خیابان اصلی محدوده به دلیل قرار گیری در مرکز شهر وبه واسطه ی وجود کار بریها ی تجاری در محدوده ی آن از پر ازدحام ترین خیابانها چه از لحاظ پیاده وچه از نظر سواره محسوب می گردند .لازم به توضیح است که ورودیهای اصلی بازار وگذر های منتهی به آن در حال حاضر توسط موانع فلزی جهت جلوگیری از ورود وسایط نقلیه مسدود گردیده وصرفا تردد پیاده از آن صورت می گیرد .نکته ی دیگر در مورد محور بازار این است که علاوه بر این که یک محور تجاری است مسیر عبوری پیاده ها نیز می باشد چرا که در شرائط سخت اقلیمی زمستان و تابستان مسیر امن و راحتی را فراهم می آورد.


کربری ونوع واحدها ی تجاری

واحدهای تجاری بازاراز انواع کاربریها یی است که در مقیاس شهر و شهرستان کار می کند واین موضوع به سابقه ی دی رینه ی نقش بازار در شهر برمی گردد.

بانگاهی کلی به کاربریهای مغازه در میابیم که بیشترین نوع آن را مغازه های مربط به پوشاک تشکیل می دهند که در طول بازار پراکنده اند در توسعه ی بازار در گذرهای آن نیز همین گونه واحدها بیشترین تعداد را به خود اختصاص می دهند .دومین رده از کاربریها را طلا و جواهر فروشیها تشکیل میدهند که این نوع از مغازه ها نیز در طول بازار پراکنده اند این موضوع نشان می دهد که تمامی طول بازار به غیر از گذرهای آن دارای این قابلیتند که کاربریهای باارزش در آن ایجاد گردد .به طور کلی نوع کاربری بازار نشان می دهد که کالاهای آن معمولا از نوع کم حجم وپر ارزش می باشد ونخستین دلیل آن ارزش بالای زمین و به عنوان دومین دلیل دوم شاید بتوان عمل (دسترسی)را نام برد .برخی کاربریها که نیاز به انبار کردن کالا دارند معمولا خارج از محدوده یبازار دارای انبار می باشند.در مورد مغازه های دو طبقه طبقات فوقانی یا زیرین به انبار کالا اختصاص دارد.نکته ی قابل ذک دیگر وجود کاربریهای پشتیبان در اطراف محدوده بازار می باشد به عنوان مثال خیابان هلالی به بورس ابزار و یاق لوازم ساختمانی وبهداشتی اختصاص دارد .کاربریهای خیابان انقلاب را لوازم خانگی وفرش فروشی و عطاری تشکیل می دهند .عمدتا کاربری میدان انقلب میوه فروشی وخواربار فروشی عمده است .و لوازم خانگی و صوتی و همچنین بانکها در خیابان امام خمینی واقع شده اند که این مسیر در شمال بازار قرار دارد.



وقتی صحبت ازقدمت بازار به میان می آید بررسی این قدمت تنها در مرد سقف واحدهای تجاری و پایه های آن می باشد .واز لحاض نسبت کمی بخشهای قدیمی و نوساز به دلیل تغییراتی که اکثر ا به دلیل تغییر سلیقه استفاده کنندگان بوده است انجام شده وکمتر می توان علل تغییرآن را عدم توانایی و ایستایی بناها دانست بلکه این تغییرات (برداشتن جرزها)به دلیل افزایش سطح مفید واحدها بوده ونمی توان برآن نام نوسازی نهاد.

به دلیل فرسودگی بازار نیاز به مرمت و نوسازی وازدیاد استحکام آن داشته است .به دلیل نبود مهارت کافی وسهولت اجرا وکم هزینه بودن اجرای سقفهای آهن و آجر هر واحدی که نیاز به باز سازی داشته سقف آن به کلی تخریب شده و سقف مسطح تیر آهن و طاق ضربی جایگزین گردیده است. اجرای سقف تیر آهن این امکان را می داده که به دلخواه ارتفاع سقف را بدون در نظر گرفتن ارتفاع سقفهای مجاور و سقف بازار تغییر دهند واحتمالا تبدیل به دو طبقه گردانند . با نظر به نقشه توجیهی این عارضه به طور پراکنده در تمام طول بازار مشاهده می گرددو آنچه که به نظر می رسد آن است که محلهایی که سقف بازار باز سازی گردیده و مسطح شده واحدهای مجاور آن نیز دچار دگرگونی گردیده اند ولی در سایر موارد بنا به ازدیاد سطح واحهای تجاری به علت ارزش بالای زمین عمل شده است .در صد بالای سقفهای مسطح را در گذرها می توان دید بدون آن که ارتباطی با ساختمان اصلی بازار داشته باشد.

کل بازار را می توان یک بنای یک طبقه در نظر گرفت چرا که در صد بسیار کمی از آن دارای طبقات بیشتر می باشد که آن هم به دو طبقه محدود می گردد.سقف راسته اصلی بازار به طور کلی یک طبقه است همین امر باعث عدم وجود طبقات بیشتر در مغازه ها گردیده اما در مورد بازسازی سقف در دهه ی چهل این مسئله رعایت شده است .کهبا نظر به قدمت وسابقه تاریخی آن می بایست در راسته ی اصلی همین روند حفظ شود.بجز طبقۀ همکف ، زیرزمین و طبقات فوقانی بطور کلی به عنوان انبار استفاده شده است. تنها در مورد خاصی با تغییر عملکرد آب انبار به پاساژ که جدید الاحداث میباشد کلیه طبقات بصورت واحدهای تجاری چند طبقه شکل گرفته اند ولی تا کنون واحدهای آن بطور کامل واگذار نگردیده است.

گونه شناسی کالبدی بازار

1) سقف

بازار ساوه بطور عمده مسیر پیاده راهرو مانندی است که توسط سقفهای قوسی پوشانیده شده و در طول مسیر آن تغییر محسوسی بچشم نخورده و تنها در محل اتصال دومین گذر از طرف میدان انقلاب مسیر آن تغییر زاویه نامحسوسی داشته و از گذر اول تا انتهای آن را می توان امتدادی مستقیم و یک راستا دانست. واحدهای تجاری در دو طرف این مسیر قرار داشته و همگی به ارتفاع یک طبقه می باشند. کل مسیر بازار سر پوشیده می باشد و ارتفاع سقف بازار که بر گرفته از خیز نوک قوسهای آن است بطور متوسط حدود 1 تا5 متر می باشد و عرض عبوری بازار حدود 1 -4 متر می باشد. فاصلۀ پایۀ قوسها حدوداً بین 3 الی 4 متر می باشد.نحوۀ اجرای سقف عبوری اصلی بازار طاق و تویزه می باشد. که تویزه های آن بر روی جزر های واحدهای تجاری قرار گرفته است. و در میان تویزه ها در راسته اصلی طاقهایی ضربی قرار دارد که تا بالای سر درب مغازه ها ادامه یافته است. حد فاصل سقف ضربی میان تویزه ها و سر درب ورودی مغازه ها را بخش قوسی عمودی تشکیل می دهد. در محل اتصال گذرها به راسته اصلی نوع سقف تغییری ننموده و گذرها مانند یک دهنه مغازه بحساب آمده اند و در آن نقاط از لحاظ شکل سقف تغییر نمی نماید. تنها بین گذر اول و میدان یک نمونه سقف چهار ترک دگرگون شده (خفته) اجرا گردیده است. سقفهای طاق و تویزه راسته اصلی به دو نوع کلی تقسیم می گردند.

1)سقفهای با ارتفاع نوک تویزه کم ارتفاع

2) سقفهایی با ارتفاع تویزه مرتفع

تغییرات سقفها

در پی تخریب تعدادی از دهنه های راسته اصلی ، باز سازی و نوسازی آنها از طریق روشهای جدید ساختمان سازی انجام گردیده در نتیجه بخشی از سقفهای راسته اصلی کاملاً مسطح می باشند. حفره های فوقانی سقفهای گنبدی طبق جزئیات الف اجرا گردیده که لبۀ سقفها را در مقابل فرسایش محافظت می نماید. در سقفهای مسطح نیز همان حفرات بر طبق جزئیات اجرا گردیده است

سقفهای گذرهای متصل به بازار

گذرهای بازار در میان بافت مسکونی امتداد یافته و به راسته اصلی بازار متصل شده اند. قسمت کوتاهی از گذر های متصل به بازار مسقف می باشد. که نحوۀ اجرای آن عموماً پوشش آهنگ است.

2)بدنه ها

بدنه سنتی بازار به معنی آنچه که تا قبل از تخریب سقفها موجود بوده ، دهنه های متدالشکل با ارتفاعهای نسبتاً یکسان بوده که عاری از تزئینات می باشد. اندود گچ در کلیه سطوح دیوارها و سقف مورد استفاده قرار گرفته.احتمالاً تزئیناتی را که توسط نقوش آجری وجود داشته پوشانده است. احتمال می رود اندود گچ در جهت روشنتر نمودن فضای داخلی بازار بکار رفته است. تعدادی از سقفهای بین گذر اول و میدان انقلاب جدیداً تحت نظر میراث فرهنگی اجرا شده که نمای آن را نقوش آجر تشکیل می دهند اما نمودی از آن در پایه های سقف دیده نمی شود. بدنه های عاری از هر گونه نمودی از مصالح آجری تشکیل دهنده آنها

می باشد.

عناصر تشکیل دهنده ی بدنه ها عبارتند از :

1) پایه های قوسها و جرز های جدا کننده واحدها .

2) نمای دهانه ی واحدها ی تجاری.

3) سر درب مغازه ها

۴) کف

۵) شيب

۶) آب روها



پایه های قوسها


ضخامت

پایه ها حدوداًمابین 70 الی 100 سانتی متر میباشد که در بعضی از واحد ها بر اثر تغییرات بنایی این پایه را حذف نموده اند .تغییرات انجام شده در جهت افزایش سطح مفید مغازه ها بوده و ستونهای تیر آهن و تیغه های آجری جایگزین جزرهای قطورگردیدهاند لذا نا هماهنگی میان پایه ها از لحاظ نمای داخل بازار ایجاد شده و ریتم سقفها و پایه ها به هم ریخته است .و بعضی از تویزها یقطور روی ستونی فلزی به عرض 20 سانتیمتر قرار گرفته اند .

تقسیمات اولیه بازار به شکلی بوده است که در میان هر دهنه یک واحدتجاری قرار داشته است. اما اکنون به دلیل ازدیاد تقاضا جهت واحدها و ایجاد سر قفلی بعضی از واحدها به تعدادی واحد کوچکتر تقسیم

گردیده اند .بدین شکل که در میان یک دهنه با ایجاد تیغه ای که حداکثر 20 سانتی متر ضخامت دارد و واحد مجزی ایجاد میگردد.

نمای واحدهای تجاری

بعضی از واحدهای تجاری بنا بر نوع فعالیتشان در ارتباط مستقیم تری با عبوری راسته اصلی هستند از جمله عطاریها که هیچ گونه عنصر جدا کننده ای میان راسته اصلی و دتخل مغازه وجود ندارد .

در بعضی از موارد یک پیشخوان در دهانه ی بازار قرار گرفته و مشتریان در جوار دهانه ی مغازه در پشت پیشخوان قرار می گیرند از جمله موارد این نوع واحدها پارچه فروشیها ی بازار می باشد .عمده واحدهای بازار از این طریق بوده که در دهانهی واحد تجاری ویترین قرار دارد وورود مشتریان از طریق درب مغازه ها می باشد .طلا فروشیها از این دست مباشند. سابق بر این در برخی مغازه ها پنجره ی چوبی در دهانه ی مغازه ها قرا رداشته که هم اکنون بازسازی سرای حاج ملک براساس آن صورت گرفته است.

سر درب مغازه ها

سر درب مغازه ها صرف نظر از ملحقات کنونی عمدتاًبه شکل الف میباشد به دلیل آن که این عنصر نقش ایستایی نداشته و با حذف آن و یا اختصاص آن به نور گیر هیچ گونه صدمه ای بر اجزای کالبدی بازار وارد نخواهد شد با این حال دراکثر موارد این بخش کاملاًبا مصالح بنایی مسدود گشته و تقریباً بر سر درب کلیه واحدها به چشم می خورد. در برخی موارد سر درب مغازه ها توسط تابلو پوشانده شده و به دلیل گوشه ها نیز با زاویه ی قائمه در بدنه ی سقف و تویزه ها ایجاد گردیده است

کف

مصالح استفاده شده جهت پوشش کف موزاییک می باشد که مربوط به حدود 30 سال قبل است .کلاً از یک نوع موزاییک شیاردار استفاده شده که در طول زمان بر اثر عبور و مرور سائیده شده و در مواقعی که کف بازار خیس باشد امکان لیز خوردن عابان وجود دارد .در مواردی نیز جهت لکه گیری کف از سصیمان استفاده گردیده است.

شیب

در مقطع عرضی شیب دو طرفع نسبت به وسط معبر مشهود می باشد که آب را در محور وسط معبر از دو طرف جمع می نماید . شیب طولی گف بازار از شمال به جنوب می باشد که در تقاطه بازار و گذرهای

2،3،4، به دلیل وجود چاه افقی می باشد . شیب گذرهای متصل به بازار همگجی به طرف راسته اصلی بازار می باشد .

در هیچ محلی اختلاف ارتفاع ویا پله مشاهده نمی گردد.تنها در محل اتصال بازار به میدان انقلاب سطح میدان تا حدودی بالاتر از کف معبر بازار واقع گردیده است و به دلیل همین امر چندی پیش به دلیل شکستگی لوله ی آب هنگام شب آب در بازار انباشته گردید و به داخل میدان جاری نگشته و خسارت فراوانی را موجب گردید.

آب روها

در طول بازار سه چاه در محل اتصال گذر 2،3، 4، به بازار وجود دارد که شیب طولی بازار در این نقاط هم سطح می گرددکه در امر انتقال آب به داخل آنها به کار می آید .

انتقال آب در محور طولی از روی کف می باشد و هیچ گونه کانالی جهت انتقال آب سطحی کف بازار وجود ندارد .تنها در محل چاها کف شویی بر درب چاها قرار دارد .بعضی از واحدهای تجاری دارای چاه دفع فاضلاب میباشند اما اکثر اًبا ایجاد شیب به طرف گذر اصلی آبهای داخل مغازه را به کف بازار انتقال می دهند.

تاسیسات وتجهیزات بازار .

1)آب .

انشعاب آب .

لازم به ذکر است یکی از لوله های آبرسانی شهری ازکف بازار عبور نموده با این حال تعداد کمی از واحدهای تجاری انشعاب آب داشته و اکثراً انشعاب آب تا آستانه ی ورودی مغازه خاتمه یافته و شیر آب آنها در مسیر عبوری اصلی بازار قرار دارد .میزان مصرف انشابها از طریق کنتور نبوده و فاقد آن می باشد و تنها حق انشعاب پرداخت می گردد.

کولرهای آبی که عمده وسیله یسرمایشی می باشد آب مصرفی خود را از واحدهای مسکونی بافت مجاور بازار تهیه می نماید .

انشعاب آتشنشانی :

فقدان شیر انشعاب آتشنشانی مشهود می باشد که هیچ محلی جهت آنها ایجاد نگردیده و وجود آن یکی از عمده ملزومات بازار می باشد واز خطرات آتی جلو گیری مینماید .

آب آشامیدنی:

بازار فاقد تاسیسات آب آشامیدنی به صورت ثابت جهت مصرف عابرین و بازاریان می باشد .در حاب حاضر در تابستان از منبع ابی که توسط بازاریان بر قرار میگردد استفاده مشود .

سقاخانه :

یکی از عناصر اصلی بازارها سقاختنه بوده که میتوان با برقرار نمودن آن مصرف آب آشامیدنی را ضمن غنا بخشی به هویت فرهنگی بازار برطرف نمود.

2)برق.

سیم کشی برق در تمام طول بازا ر امتداد یافته و نمد عینی آن اثرات ناهنجار و لطمات زیادی را بر چهره یبازار وارد نموده .مسیر سیم برق بر بدنه ی بازار به صورت نمایان امتداد یافته ودر هر مکانی که مورد ی برای انشعاب بوده به طرز نا به هنجاری بااتصال سیم به سیم و بدون انشعاب بر قرار شده است .هر6 مغازه دارای یک تقسیم بوده که فیوزهای خارجی روی آن نصب گردیده و کنتورهای برق هر یک در داخل مغازه ها قرار گرفته اند

3)تاسیسات گاز.

بطور کلی بازار فاقد شبکه لوله کشی گاز می باشد لیکن برخی واحدهای متصل به بافت مسکونی که در گذرهای بازار واقعند بر حسب نیاز دارای انشعاب گاز می باشند.

4)تلفن.

تقریباً می توان گفت تمامی واحدها دارای انشعاب تلفن می باشند و از لحاظ تامین آن مشکلی و موردی وجود ندارد. اما در مورد انتقال خطوط قرار گیری سیمهای آن محل عبور بدان جهت که مشکلی جهت ارتباط ایجاد نشود اتصال هوایی بوده و فراتر از مسئلۀ مشترکین تلفن می توان مسئلۀ ارتباط عمومی را از نقطه نظر مصرف عمومی بررسی نمود. از آن جهت که تلفن عمومی در طول بازار وجود ندارد در صورتیکه می توان براحتی محلهای مناسبی را جهت نصب آن بدون برقراری کیوسک که مانعی در عبوری بازار گردد در نظر گرفت. ، که در مواقع اظطراری برای ماموران گشت داخل بازار در زمان تعطیلی کامل که مغازه ها عمدتاً تعطیل هستند یا در مدت شب مورد استفاده قرار گیرد.

5)امکانات.

سرویسها

در حال حاضر سرویسهای بهداشتی بسیار اندک بوده و محل آن در گذرهای جانبی می باشد که عمدتاً مردانه بوده و برای خانمها محلی در نظر گرفته نشده. بهتر آن است مکانی را بتفکیک جنسیت استفاده کننده در این جهت ایجاد گردد.

امکانات رفاهی

بازار فاقد محل تجمع فراغت کوتاه مدت می باشد با ایجاد فضایی مانند قهوه خانه و محل مکث و برخوردهای اجتماعی می توان حیات داخل بازار را غنی تر نمود.

اعلام خطر اضطراری

امکانات آتشنشانی در بازار موجود نمی باشد. به تبع آن اعلام خطر اضطراری جهت مواقع خطر که می تواند بصورت زنگ اخبار سراسری باشد وجود ندارد.

سرمایش و گرمایش

سرمایش واحدهای تجاری توسط کولرهای آبی بوده که بصورتهای متفاوت و نا هماهنگ و در بعضی از اوقات ناهنجار کانلهای آن در بازار مشهود میباشد که می بایستی چاره ای برای آن اندیشید. اما محور اصلی بازار بصورت طبیعی و کوران از طریق حفرات بالای سقفها تهویه می گردد.

گرمایش واحد ها بطور جداگانه یا از طریق بخاری و یا چراغهای سوخت فسیلی بوده یا توسط حرارت الکتریکی می باشد.



بررسی نقش بازار در شهر و منطقه شهری

بازار شهر ساوه بعنوان محور مهم تجاری شهر مطرح است و بسیاری از مناطق اطراف ساوه را نیز پوشش می دهد.تعدد در واحدهای تجاری با کالاهای مشابه از قبیل پوشاک خوار بار فروشی و طلا فروشی و مشتریان شهری و روستایی آنان گواه این امر است در عین حال بازار در مرکزیت اقتصادی و تجاری شهر واقع شده است

جایگاه بازار :

همان طور که گفته شد بازار فعلی در حومه ی شهر قدیم واقع شده است لیکن به تدریج وبا رشد شهر و نیز سیل گیر بودن بخش جنوبی شهر به تدریج شهر به سمت شمال گسترش پیدا کرده و بازار و می دان انقلاب نقش مرکزیت اقتصادی اجتماعی و فرهنگی به خود گرفتند چرا که عناصر تجاری مانند بازار وعناصر پشتیبان آنها یعنی کاروانسراها و بار اندازهاو نیز عناصر مذهبی مانند مسجد میدان انقلاب به تدریج در این بخش ایجاد گردیدن .از طرف دیگر مرکزیت فوق از نظر ارتباطی نیز حائز اهمیت است به طوری که اکثریت قریب به اتفاق ارتباطات شهر از طریق محور شمالی جنوبی بازار ومیدان متصل به آن صورت می پذیرفته است این وضیعت تا دهه ی چهل قرن حاضر ادامه داشته ایت وگستره ی شهر مساحتی حدود 150 هکتار راشامل میگردیده است .

ساوه دارای یک بافت اجتماعی با ساکنین تقریباً یک دست بوده و از نقطه نطر اقتصاد کشاورزی (باغداری) و دامداری سنتی در حد محدود و نیز تجاری در حد شهرستان عمل می کرده است .این موضوع از نقطه نظر کالبدی نیز در بافت خانه های بخش قدیمی محسوس میباشد .عینیت این موضوع آنجا که به اقتصاد کشاورزی مربوط می شود در حول وحوش میدان اتقلاب محسوس می باشد و آنجا که به بخش تجاری مربوط می شود در محور بازار شکل گرفته است .از نقطه نظر کالبدی بافت قدیم شهر را می توان به طور کلی به دو بخش تقسیم نمود .بخش اول مربوط به بافت بسیار قدیم است که بیشتر در بخش جنوبی شهر واقع شده که در بخشی از آن انسجام کافی به چشم نمی خورد .بخش دوم را که از قدمت کمتری برخوردار است بافت میانی شهر را تشکیل میدهد که بیشتر در قسمت غرب بافت شکل گرففته است.

ویژگی اجتماعی محدوده مطالعاتی بازار

محدوده ی مطالعاتی که توسط سه خیابن اصلی احاطه شده است و ارتباط آن با سایر مناطق توسط واحدهای تجاری که جداره ی آن را تشکیل می دهد قطع شده است حدو قابل تعریفی را بر جای می گذارد .بافت اجتماعی محدوده را به طور کلی می توان به دو قسمت بافت اجتماعی ناحیه ی تجاری (بازار )و بافت اجتماعی ناحیه ی مسکونی تقسیم نمود .بیشتر صاحبان واحدها یتجاری و فوشندگان ازاهالی قدیمی شهر می باشند .فروشندگانی که در دهه یاخیر در این شهر ساکن شده اند بیشتر در گذرهای بازار دارای مغازه می باشند .بافتاجتماعی ناحیه مسکونی محدوده ی با زار متشکل از اهالی شهر ومهاجرین افغانی است که در تشدید تخریب و عدم نگهداری مناسب بافت مذکور بی تاثیر نمی باشد.

ویژگی اقتصادی محدوده ی مطالعاتی بازار

محدوده مطالعاتی را از نقطه نظر اقتصادی می توان به سه دسته تقسیم نمود.دستهی اول مربوط به اراضی است که دسترسی مناسب سواره هستند و در جدارهی محدوده واقع گردیده اند .این اراضی در حاشیه ی خیابان امام خمینی و خیابن انقلاب و میدان انقلاب واقعند ودارای ارزشی در حدود 150-300 هزار تومان در هر متر مبه می باشند .دسته ی دوم مربوط به ارضی است که در حال حاضر مسکونی و دارای بافت قدیمی است ودر کنار باار قرار داشته و از طریق گذ رهای بازار و خیابنهای اطراف دارای دسترسی م می باشند .این اراضی دارای ارزشی در حدود 15-50 هزار تومان در هر متر مربه میباشند دسته ی سوم راسته ی اصلی بازار و گذرهای آن است که دارای ارزشی در حدود 300-700 هزار تومان در هر متر مربع می باشند یکی از ویژگیهای مهم محدوده ی تجاری خرید و فروش مالکیت ملک می باشد و خریدو فروشمالکیت سرقفلی چندان مرسوم نمی باشد. این نکته در جلب مشارکت مغازه داران درامر بهسازی و احیای بافت و سرمایه گذاری در آن موثر است.


مسائل اساسی محدوده مطالعاتی بازار

-عدم وجود فضای کافی جهت توسعه یبازار

-عدم وجود سیتم مناسب جمع آوری آبهای سطحی.

-بی بر نامگی در دخالتهای کالبدی در بازار .

-نیاز برخورد معقولانه با چگونگی بهسازی بازار به نحوی که به رونق بازار لطمه وارد نیاید.

-وجود شبکه نامناسب توزیع برق و تلفن وسیمای بد منضر آن .

-عدم وجود سیستم مناسب روشنایی مصنوعی راسته ی اصلی بازار.

-وجود تابلوهای واحدهای تجاری به صورتی نامناسب با فضای سنتی بازار .

-عدم تجانس فضاهای همجوار با ورویهای بازار .

-عدم وجود هویت در ورودیهای بازار .

-.....