صنایع دستی و سوغات ایلام

بژی برساق"

بژی برساق از شیرینی های معروف محلی و سنتی استان ایلام است که با آرد ، شکر، روغن دان، تخم مرغ، شیر، زیره، رازیانه و زرد جوبه درست می شود.

همه مواد را با هم مخلوط کرده و در روغن سرخ می کنند و روی آن را با شکر تزیین می کنند.
این شیرینی محلی مهمترین سوغات محلی ایلام محسوب می شود
مهمترین سوغات و شیرنی محلی استان ایلام بطور قطع "بژی برساق" است.

تَُرخينَه :

به دو طريق و مزه و طعم مختلف تهيه ميشود . كه انواع آن دوئينَه و شُمينه است .

طرز تهيه : ابتدا سبزي از نوع شَلََم را كه مخصوص تهيه اين غذا است به قطعات بسيار ريز و ريشه آن را خرد كرده و به همراه گوجه فرنگي رسيده و رنده شده كه بهتر است از نوع گوجه محلي باشد و آب انار با هم مخلوط كرده مقداري سبزيجات معطر از قبيل ترخن ، تعناع ، و ... و همچنين پياز و فلفل و زردچوبه و مايه خمير را به آن اضافه كرده و به مدت چهار روز مايه تهيه شده را دور از آفتاب قرار داده و سپس گندم خرد
شده را به آن اضافه كرده به صورت خمير درآمده و تا تقريباٌ پنج روز ديگر نيز رسيده ميشود و همه مايه به خورد گندم ميرود و ماده خوشبو و خوش طعم تهيه ميشود سپس پينُه ( پونه ) كوهي را روي سطح پاكي در محل سربسته اي پهن كرده و ماده آماده شده را به شكل و قطعات مختلف روي آن قرار داده تا خوب خشك شود البته بنا به ذائقه افراد عده اي ماده را به شكل خمير مربوط را در يخچال نگهداري مي كنند .....

اين غذا معمولاً در فصل سرما پخت ميشود و با توجه به مواد متشكله آن حاوي ارزش غذايي بسيار بوده و غذاي مناسب جهت سرما خودگي ميباشد .در ضمن تقريباً يكماه قبل از شروع فصل سرما ماده آن آماده ميشود و در هنگام پخت مدت زمان كمي را مي طلبد تا آماده شود . به اين طريق كه چند دانه خشك شده از ترخينُه را داخل ماش پخته شده و پوست كنده شده به همراه آب جوش به مدت 20 دقيقه جوشانده و سپس پياز داغ كرده و ميل ميكنند . البته بنا به ذائقه افراد ميتوان بدون ماش هم آن را پخت كرد .
نوع دوم : تهيه ترخينُه دوئينَه است كه بسار ترش مزه بوده و فقط حاوي دوغ و گندم پوست كنده شده ميباشد و مقداري سبزيجات معطر و نمك و فلفل به آن اضافه كرده و تقريباً به مدت 7 روز آماده ميشود.

که بیشتر بصورت خشک یا یخ زده سوغات میشه

روغن حیوانی (در کُردی: ڕۊنِ دان)

که به آن روغن کرمانشاهی نیز گفته می شود، نوعی روغن است که در ایران بهترین نوع آن را در منطقهٔ ایلام هست از شیر گاو و گوسفند به دست می‌آورند و در مقابل روغن نباتی به معنی مطلق روغن زرد نیز استعمال می‌شود.

وغن حیوانی از نوعی کرهٔ محلی به‌دست می‌آید که از به هم زدن دوغ در مشک تهیه می‌شود. ابتدا دوغ تهیه شده از ماست را درون مشک ریخته و پس از تکان دادن مشک، کره را از دوغ جدا می‌کنند. سپس کره را درون دیگ‌های بزرگ ریخته و به ملایمت حرارت می‌دهند. در اثر حرارت، آب کره تبخیر و روغن آن که چربی حیوانی است باقی می‌ماند.

طعم این روغن بستگی زیادی به نحوه خوراک و چرای دام دارد به‌دلیل چرای گله‌های گوسفند منطقه ایلام در مراتع پر علف مرتفع، این روغن از بو و مزهٔ خاصی برخوردار است که حاصل گیاهان معطر مناطق مرتفع کوهی می‌باشد.

روغن حیوانی یکی از سوغاتی های اصلی منطقهٔ ایلام است و در آشپزی غذاهای کُردی نیز استفادهٔ بسیاری دارد.

بنه:

پسته وحشی (بنه) که به زبان کوردی(وانشک)گفته میشه

درختی با ارتفاع ۲ تا ۷ متر است و معمولاً در کوه‌ها می‌روید و در پاییز به رنگ نارنجی خوش‌رنگی در می‌آید. شاخه‌های این درخت سفید کمی مایل به خاکستری است. این درخت نیز مانند سایر درخت‌های کوهستان در مناطق مختلف کوه یافت می‌شود، اما بیشتر در قله‌های پرارتفاع، پرتگاه‌ها و مناطق دور دست کوهستانی می‌روید. این درخت با مقاومت زیاد در مناطق کوهستانی با آب و هوای نه چندان سرد می‌روید و امروزه در لیست درختان حفاظت شده قرار دارد. مغز آن شبیه به پسته ولی بسیار کوچکتر است. بنه بیشتر در استان‌هاایلام می‌روید.

شیره درخت بنه:

درخت بنه منبع تولید شیره سقز است. سقز (که در گویش مارینی به آن «بریزه» گفته می‌شود) صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود. ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد. علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده‌ها و ضد عفونی کننده‌ها استفاده می‏شود. علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد. بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع فوق الذکر بکار برده می‌شود.

خواص دارویی بنه: مسکن درد کمر، درد پشت و درد قولنج می باشد. ضماد بنه در درمان ورم ها و زخم های سخت مفید است. از آن جایی که بنه دارای ویتامین های آ و اقسام ب و د می باشد، مقوی اعصاب بوده و ترک لب را معالجه و از شبکوری جلوگیری می کند و نرمی استخوان را درمان می نماید.در صنعت داروسازی با صمغ آن پمادی درست می کنند که مالیدن آن بر بدن از گزش پشه جلوگیری می نماید. سقز مقوی معده بوده و به هضم غذا کمک می کند و محرک اشتها است. ضماد آن که با پیه ذوب می شود، جهت رفع کجی و ترکیدن ناخن می باشد. مخلوط سقز با روغن زیتون جهت برطرف کردن ورمها و ترک پوست.
یکی از مهم ترین سوغات ایلام میباشد

عسل کوهی:

این نوع عسل بیشتر در دل کوه ها(سورگه) و درختان دور دست استان یافت میشه که با پیدا کردن لانه زنبور ها در فصل بهار ونشانه گذاری انها درماه ها شهریور مهر برداشت میشه این نوع عسل بیشتر خواص داوری دارو وخیلی کم یاب میباشد که هرساله به تمام کشور صادر میشه و از سوغات اصلی استان ایلام میباشد

و اما صنایع دستی استان ایلام

استان ايلام فروزان از تمدن ديرپاي سرزمين ايلام باستاني است ؛ اين استان بخشي از عيلام بوده كه در حدود 3000 سال قبل از ميلاد بوجود آمده وتا سال 640 قبل از ميلاد به حيات اجتماعي خود ادامه داده است. ايلام كه در كتيبه هاي بابلي آلامتو يا آلام آمده است به قولي معني كوهستاني يا كشور طلوع آفتاب را مي دهد.
استان ايلام در غرب كشور واقع شده واز شمال به استان كرمانشاه ، از جنوب به خوزستان وكشور عراق ، از شرق به لرستان وقسمتي از خوزستان ، از مغرب به كشور عراق مرتبط است .
زندگي عشيره اي وسنتي در استان ايلام باعث رشد ورونق صنايع دستي مرتبط با‌آن شده است ؛ از ديرباز بافت قالي كردي (قاليچه درشت بافت ) ، سياه چادر ،جاجيم ، گليم ساده ، نمد مالي ، چيغ بافي وگيوه دوزي در استان مرسوم بوده است ؛ امروزه رشته هاي مختلف بومي موجود در استان پس از شناسايي وارزيابي قابليت هاي توسعه آموزشي آن رشته ها با رشته هاي مرتبط وعلاوه بر آن جهت پاسخگويي به سلايق مختلف ، رشته هاي ديگري نظير احرامي بافي ، گليم نقش برجسته ، معرق روي چوب ، منبت چوب، سفال وسراميك ، طراحي روي سفال ، قلمزني روي فلز مس و... در اين استان راه اندازي شده است كه درزير به شرح مهمترين آنها پرداخته مي شود :

1ـ قالي بافي

مواد اوليه بكار رفته در اين گونه زير اندازها عمدتاً ابريشم بوده كه در بيشتر موارد به صورت تمام ابريشم ودرپاره اي از مواقع از كرك وابريشم با هم در بافت فرش استفاده مي شود براي بافت از دارهاي فلزي عمودي وساير ابزار نظير دفه (دفتين ) ، قيچي ، قلاب وچاقو استفاده مي شود امروزه بخش عمده اي از زير اندازهاي سنتي را فرشهاي گل ابريشم بارج شماره بالاي 40 وگليم نقش برجشته (بعنوان اصيلترين صنعت دستي استان ) را تشكيل مي دهد كه از اقبال خوبي نيز در بازارهاي جهان برخوردارند.

فرشهاي توليــــــدي استــــان غالباً قاليـــچه (Cm 140×220) وذرع ونيم (cm 100×150) است كه عمدتاً در شهرستانهاي دره شهر وايوان بافته مي شوند.

گليم نقش برجسته از نظر اصالت وتوليد مهمترين وشاخص ترين صنعت دستي وبومي استان ايلام است كه با توجه به نل چيز بودن سابقه بروز خلاقيت بافندگان چيره دست اين استان در امر بافت گليم نقش برجسته كه تلفيقي از گليم ساده وگره قالي در متن آن است ،صحنه نمايان پهن دشت گليم است كه بافندگان بارعدهمت دستهايشان باران جبين را بر آن باريده وگلستاني از گلها رويانده اند تا چشمها را نوازش داده وروح را جلا بخشند.
گليم نقش برجسته احياء كننده گليم 8000 ساله مكشوف در آناتولي تركيه (قديمترين گليم ) وقالي 2500 ساله پازيريك ( قديمترين قالي ) است كه تكامل آنها را امروزه با نوآوري حفظ كرده وتواماًُ ترويج مي بخشد . در اين نوع گليم زمينه ، بافت گليم ساده ونقوش آن گره كامل قالي است كه طبيعتاً بعد از بافت ، نقوش آن برجشته تر از زمينه است زندگي عشيره اي وپرورش دام براي تامين معثيت زندگي مردم منطقه ايلام از دير باز تاكنون موجبات استفاده از پشم ورشد ورونق صنايع دستي مرتبط با آن خصوصاً گليم ساده را فراهم آورده است آنان پشم مصرف در گليم را از دامهاي خود تامين ودر كارگاهها رنگرزي كوچكي رنگ نموده ودر توليد مورد استفاده قرار داده اند. عشاير به دليل كوچ نشين بودن وحركت هاي مداوم معمولاً از دارهاي افقي كه براحتي جمع شده ودر مناطق اسكان ايل قابل استقرار بوده است استفاده كرده اند . از نظر مصرف نيز قسمت عمده اي از گليم هاي ساده توليد شده توسط زنان جنبه خود مصرفي داشته ودر زندگي روز مره آنان مورد استفاده قرار گرفته است .
بدنبال همين روند خانم بافنده اي به نام سحر چلانگر ساكن روستاي زنجيره (از توابع شهرستان سرابله استان ايلام ) در قسمتي از گليم بافته خود موفق به اجراي نقشي برجسته با استفاده از گره قالي مي شود كه از آن پس زمينه اي براي رشد وترويج گليم نقش برجسته فراهم مي آيد.
آنچه مسلم است اينست كه در ساير مناطق ايران از جمله اراك نيز بافت اينگونه گليم انجام مي شود ولي با اين وجود در همه جا اصالت آن متعلق به ايلام است ؛ چرا كه براي اولين بار بافت آن در ايلام شروع شده است .

از جمله وسايل مورد نياز براي بافت اين نوع گليم مي توان به كارد ، قلاب ، دفتين ودار اشاره كرد كه معمولاً از دارهاي فلزي كه بصورت عمودي نصب مي شوند ، استفاده مي‌شود.
از جمله طرحها ونقشه هاي مرسوم در گليم نقش برجسته ايلام مي توان به نقش هاي لچك ترنج ، گل فرنگ ، هندسي ، تصويري و... اشاره كرد كه به دليل كاربرد گره قالي در اجراي آنها ، بصورت برجسته بر سطح گليم به چشم مي خورند .

زندگي عشايري اين منطقه وسنخيت اينگونه صنايع با آن مي تواند از جمله عواملي باشد كه به تداوم وترويج اين دستبافته ها كمك كرده است و علاوه برجنبه مصرفي موجبات كاربردهاي تزئين آن را نيز فراهم آورده است ، يكي ديگر از عوامل كه در ارتباط با توسعه وترويج بافت گليم نقش برجسته مي توان برشمرد نوع معيشت بافندگان آن است كه اكثراً زنان را شامل شده وبادريافت دستمزد موفق به گذراندن زندگي روزمره هستند در مجموع مي توان به بحث اشتغال آنان در آن خصوص پرداخت كه به عنوان شغل اصلي يا جانبي منجر به تامين درآمد خانواده ها مي شود .

در حال حاضر بافندگان بسياري به امر بافت گليم نقش برجسته اهتمام ورزيده وبا سعي وتلاش وافر باعث رشد ورونق آن در سطح استان و علاوه بر آن در كل كشور شده اند، بطوريكه عرضه مناسبي در بازار فروش داشته ودارد. بي شك گليم نقش برجسته در اين استان از اهميت شاياني برخوردار است واين مهم كه از جهت فرهنگي مي تواند به عنوان لوحي بازكننده ي نقشمايه هاي اصيل وسنتي اين مرز وبوم به تمام نقاط داخل وخارج از كشور باشد ودر كل اقتصاد منطقه را بهبود بخشد وبه رفع مشكل بيكاري وبالا بردن سطح اشتغال كمك نمايد قابل بررسي است